NGA TRUẬT

Tên khác: Nghệ đen, nghệ tím, ngải tím, bồng truật, ngải xanh, bồng nga, bồng được, nghệ đam(Tày), sung meng (Dao), m’gang mơ lung (Ba Na).

Tên khoa học: Curcumar zedoaria Rose. (Curcuma zerumbet Roxb).

Tên nước ngoài: Round zedoary, Cochin-turmer’e (Anh); Zesdoaire (Pháp).

Họ: Gừng (Zingiberaceae)

Mô tả cây

Nga truật là loài cây thảo, cao 1-1,5m. Thân rễ hình nón, có vân ngang và khía dọc, mang những củ hình trụ tỏa ra theo hình chân vịt, dày, nạc, có màu vàng nhạt ở trong và những vòng màu xám ở củ già. Ngoài những củ hình trụ, thân rễ còn mang những củ hình trái xoan hoặc hình trứng, màu trắng, có cuống dài và mảnh. Cây mẫm và chắc.

Lá hình mũi mác, dài 30-60cm, rộng 7-8cm, không cuống, có bẹ dài ở gốc, đầu nhọn có đốm tía dọc theo gân giữa ở mặt trên, mép nguyên hơi uốn lượn.

Cụm hoa hình trụ, dài 20cm, rộng 5cm, mọc từ thân rễ trên một cán ở bên cạnh thân có lá, thường xuất hiện trước khi cây ra lá; lá bắc phía dưới màu lục nhạt viền đỏ ở mép, lá bắc phía ngọn không mang hoa sinh sản, màu vàng nhạt, pha hồng ở đầu lá; hoa nhiều, màu vàng, đài hình ống có lông, 3 răng không đều, tràng có ống dài gấp 3 lần đài, thùy hình mũi mác; bao phấn kéo dài thành cựa chẽ ngang; trung đới dạng bản tròn, ngắn; chỉ nhị đính với các nhị lép; cánh môi thắt lại ở gốc, lõm ở đầu, màu vàng; nhị lép đính nhau ở nửa dưới; bầu có lông, nhụy lép.

Mùa hoa quả: tháng 4-5

Phân bố, sinh thái

Nga truật có nguồn gốc từ vùng Đông – Bắc Ấn Độ. Cây mọc hoang và được trồng khắp vùng nhiệt đới Nam và Đông Nam châu Á.

Cây mọc hoang và được trồng ở Việt Nam để làm thuốc. Phân bố rộng rãi ở các tỉnh miền núi và trung du, nhất là Hà Giang, Lai Châu, Yên Bái, Lào Cai, Tuyên Quang, Sơn La, Cao Bằng…, ở phía Nam có tỉnh Bình Định, Quảng Nam.

Cây được trồng bằng thân rễ.

Việt Nam có nguồn Nga truật phong phú, riêng ở Hà Giang, qua điều tra ước tính có thể khai thác vài ngàn tấn mỗi năm.

Bộ phận dùng

Dược liệu Nga Truật (Rhizma Zedoariae) là thân rễ phơi khô của cây Nga truật.

Thân rễ thu hái vào mùa đông, khi thu hái thì cắt bỏ rễ con, đồ chín rồi phơi khô. Có khi thái lát mỏng rồi mới phơi khô.

Thành phần hóa học

Trong Nga truật có khoảng 1-1.5% tinh dầu; 3.5% chất nhựa và chất nhầy. Trong tinh dầu, thành phần chủ yếu gồm có 48% sesquiterpen; 35% Zingiberen; 9.65% cineol và một chất có tinh thể.

Tinh dầu màu vàng xanh nhạt, sánh, tỷ trọng 0.982 mùi vị gần như mùi long não.

Ngoài ra còn có curcumin, tinh bột 82.6%, Sr, Zn, Cu, Ni, Fe, Mn, Ti, Cr, Pb, Ca, K.

Tác dụng dược lý

Theo Maeda H. (Nhật bản), bột bào chế từ thân rễ nga truật thí nghiệm trên chuột cống trắng bằng đường uống có tác dụng tăng cường bài tiết mật rõ rệt, đồng thời ức chế nhẹ sự phân tiết dịch dạ dày. Thí nghiệm trên chuột nhắt trắng có tác dụng ức chế tố độc chuyển dịch của than hoạt trong ruột.

Nga truật còn có tác dụng kích thích tiêu hóa, kiện vị, bài hơi.

Tinh dầu nga truật có tác dụng kháng khuẩn, cao cồn từ thân rễ có tác dụng ngừa thai trên súc vật thí nghiệm.

Tình vị, công năng

Nga truật vị cay, đắng, tính ôn, vào kinh can, có tác dụng hành khí phá huyết, thông kinh bế, tiêu tích hóa thực.

Công dụng

Nga truật được dùng là thuốc chữa đau bụng, ăn không tiêu, đầy hơi, bế kinh, tích huyết, hành kinh máu đông thành cục, chữa ho.

Y học hiện đại sử dụng Nga truật làm thuốc bổ trong rượu trường sinh.  Ở Ấn Độ, nước sắc Nga truật phối hợp với hạt tiêu, quế, mật ong dùng chữa cảm lạnh.

Các bài thuốc có Nga truật

1.     Chữa tích huyết, hành kinh bế tắc, đau bụng kinh, rong kinh: Nga truật và ích mẫu mỗi vị 15g, sắc nước uống.

2.     Chữa nôn ở trẻ bú sữa: Nga truật 4g, muối ăn 3 hạt, sắc với sữa cho sôi chừng 5 phút, hòa tan ít ngưu hoàng (lượng bằng hạt gạo) cho trẻ uống.

3.     Chữa cam tích, phân thối khắm, biếng ăn ở trẻ: Nga truật 6g, hạt muồng trâu 4g, sắc nước uống.

Kết luận

Nga truật hay Nghệ đen là dược liệu rất phổ biến trong dân gian, là loại dược liệu lành tính nên người dân có thể tự chế biến sử dụng theo nhiều cách khác nhau. Tuy vậy, để đạt được hiệu quả tốt nhất khi dùng loại dược liệu này thì người bệnh nên tham khảo ý kiến thầy thuốc.