CHÈ DÂY

Tên khác: Chè hoàng giang, song nho, khau chà (Tày)

Tên khoa học: Ampelopsis cantoniensis (Hook. et Arn) Planch.

Tên đồng nghĩa: Cissus cantoniensis Hook.

Họ: Nho (Vitaceae)

Mô tả cây

Cây leo, thân và cành cứng, hình trụ, có lông nhỏ. Tua cuốn chẻ đôi, mọc đối diện với lá. Lá kép lông chim, mọc so le, có 7-13 là chét có cuống, hình trái xoan, dài 2.5-7.5 cm, rộng 1.5-5cm. gốc tròn, đầu nhọn, mép có răng cưa, nhẵn, mặt trên lá khi khô có những vết trắng loang lổ như bị nấm mốc, mặt dưới rất nhạt; lá kèm khô xác.

Cụm hoa mọc đối diện với lá thành ngù phân nhiều nhánh, rộng 3-6cm; hoa nhiều màu trắng; đài hình chén, có lông mịn, 5 răng ngắn; tràng có 5 cánh, mép hơi nhẵn; nhị 5, chỉ nhị mảnh; bầu hình nón, nhẵn, có 2 ô, mỗi ô 2 noãn.

Quả mọng khi chín có màu đen; hạt 3-4, thót lại ở gốc.

Phân bố, sinh thái

Chè dây phân bố ở Lạng Sơn, Cao Bằng, Lào Cai. Sau đó được phát triển thêm ở nhiều điểm như Đồng Văn, Mèo Vạc, Yên Minh, Quản Bạ…  Trong đó thì Đồng Văn và Yên Minh là nơi có chè dây mọc tập trung nhất. Trữ lượng hiện có, ước tính vài trăm tấn.

Chè dây là loại cây ưa ẩm và ưa sáng, thường leo và mọc chùm lên các cây bụi và cây gỗ nhỏ ở vùng đồi, ven rừng hoặc ở bờ nương rẫy. Độ cao phân bố từ 600-1600m.

Bộ phận dùng

Phần trên mặt đất của cây chè dây thu hái và lúc cây chưa ra hoa, cắt nhỏ, phơi khô.

Thành phần hóa học

Chè dây chứa Flavonoid, tannin, đường.

Rễ cây chè dây chứa ampelopsin và myricetin.

Theo các công trình của Phạm Thanh Kỳ và cộng sự (1994-1995), hàm lượng flavonoid toàn phần trong chè dây là 18,15%. Flavonoid tồn tại dưới 2 dạng aglycon và glycoside. Hỗn hợp Flavonoid chứa 2 chất myricetin.

Tác dụng dược lý của chè dây

1.     Tác dụng chống loét dạ dày

Thí nghiệm trên chuột trắng cho thấy: Loét giảm 62,5%, thể tích dịch vị giảm 24,4%, độ acid tự do giảm 26,5%, độ acid toàn phần giảm 21,5%.

2.     Tác dụng giảm đau

Thí nghiệm trên chuột nhắt trắng đã bị gây đau màng bụng: Kết quả cho thấy số cơn quặn đau tính cho từng 5 phút giảm 50-80%.

3.     Tác dụng kháng khuẩn

Chè dây có tác dụng khá trên vi khuẩn bacillus subtilis, B.Pumilus, B.cereus. Tác dụng yếu trên Staphylococcus aureus, Escherichia coli.

4.     Tác dụng chống oxy hóa

Đã thử cao khô toàn phần chè dây và 2 flavonoid trong chè dây đều có tác dụng chống oxy hóa khá.

Tính vị, công năng

Chè dây có vị ngọt, nhạt, tính mát, có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, khu phong, lợi thấp, giảm đau, chống viêm.

Công dụng

Thân và lá được dùng nấu nước uống thay chè. Viện Y học cổ truyền chiết ra cao khô dùng chữa loét dạ dày tá tràng.

Tài liệu Trung Quốc dùng chè dây chữa viêm kết mạc cấp tính, viêm gan thể vàng da, viêm họng, mụn nhọt….

Bài thuốc có chè dây

1.     Chữa đau dạ dày

Hàng ngày lấy 30-50g dược liệu, hãm hoặc sắc uống làm nhiều lần. Một đợt điều trị dùng liên tục từ 15-30 ngày.

2.     Phòng bệnh sốt rét

Chè dây 60g, lá hồng bì 60g, rễ cỏ xước, lá đại bi, lá tía tô, rễ xoan rừng mỗi thứ 12g, thái nhỏ, phơi khô, sắc với 400ml nước, còn 100ml uống trong ngày. Cứ 3 ngày dùng 1 thang.

3.     Chữa tê thấp đau nhức

Lá chè dây tươi giã nát, hơ nóng, gói vào vải sạch, đắp vào chỗ đau nhức.

Độc tính, thận trọng

Chè dây có độc tính cấp rất thấp nên có thể xem là khá an toàn khi sử dụng.

Về độc tính mạn: Thí nghiệm cho thỏ uống Flavonoid chè dây liều 1g/kg/ngày, uống liền 30 ngày.

Kết quả: không thấy có biểu hiện nhiễm độc về mặt sinh hóa, huyết học và bệnh lý khác.

Chứng tỏ chè dây không gây độc tính khi sử dụng lâu dài.