Sơ lược

Dây gắm hay Cây gắm còn có một số tên gọi khác bao gồm: Dây sót, dây mấu, gắm núi, gấm, dây gấm lót, vương tôn, Bắn thàn muối (Thái), muồi (Tày), k’lọt (K’ho). Vàng múi nhây (Dao).

Tên nước ngoài: Joint – fir (Anh)

Tên khoa học: Gnetum montanum Markgr.,

Tên đồng nghĩa: Gnetum scandens Roxb., Gnetum edule Kurz., Gnetum latifolium Parl.

Thuộc họ Dây gắm – Gnetaceae.

Mô tả cây

Cây gắm là một loại dây mọc leo trên các cây to, dài 10-12m, thường xanh. Thân to và rất nhiều mấu, cành phình lên ở những đốt; vỏ màu nâu đen, đôi khi rốc ra từng mảnh.

Lá mọc đối, hình trứng thuôn, dày và nhẵn, mặt trên dẫm bóng, mặt dưới nhạt, đầu lá nhọn, dài đến 30cm, rộng 10cm.

Hoa đực và hoa cái khác gốc, cụm hoa đực (nón đực) dài 8cm, mọc ở các mấu của cành, phân nhánh 2 lần;

Cụm hoa cái của cây gắm

Cụm hoa cái (nón cái) mọc thành chùm phân nhánh 2-3 lần với những vòng lá noãn thưa, mỗi vòng 5-7 lá noãn.

Cụm hoa cái của cây gắm

Quả hạch hình bầu dục, dài 12-26mm, rộng 11-13mm, có cuống ngắn, vỏ nhẵn bóng, trên có phủ một lớp như sáp, khi chín màu vàng đỏ, ở đầu hơi có mũi; hạt to.

Mùa hoa: tháng 6-8; mùa quả: tháng 10-12.

Phân bố, sinh thái

Dây Gắm thường phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới châu Á, một số loài ở nhiệt đới châu Phi và Nam Mỹ.

Ở Việt Nam, cây phân bố chủ yếu ở các tỉnh miền núi; độ cao tới 1000m. Nguồn dược liệu từ cây Gắm ở Việt Nam khá dồi dào.

Gắm thường mọc ở kiểu rừng kín thường xanh ẩm. Những cây lớn có thể dài tới 20m. Cây mọc từ hạt, ngoài ra thì phần gốc còn lại sau khi bị chặt cũng có khả năng tái sinh cây chồi khỏe. Thời kì cây còn nhỏ ưa ẩm và ưa bóng.

Bộ phận dùng

Các bộ phận của cây Gắm có rất nhiều ứng dụng trong cuộc sống. Tuy nhiên, thành phần chủ yếu được dùng làm thuốc là thân và rễ cây, thu hái quanh năm.

Dược liệu sau khi thu hái thì rửa sạch, thái mỏng, phơi khô.

Thành phần hóa học

Thân Gắm chứa 6 chất là I, II, III, IV, 2,3 – diphenyl – pyrol và N, N’ – dimethylethanolamin.

Dây gắm còn có dl-demethylcoclaurin.

Từ dịch chiết Ethanol của loài dây gắm G. montanum thu tại Yên Bái, đã xác định có 4 hợp chất thuộc nhóm stibenoid gồm gnetifolin A, trans-pinosylvin, cis-resveratrol và gnetifolin E.

Đã có nghiên cứu xác định được trong dây gắm còn có các chất: daucosterol, axit ursolic và acid tetracosanoic, esveratrol, gnetol, 4 ‘, 5,7-trihydroxy-3’-methoxyflavone, beta –sitosterol.

Tác dụng dược lý

Tác dụng trên viêm dây thần kinh: Dây gắm có tác dụng ức chế viêm dây thần kinh, nghiên cứu đưa ra rằng, Gắm có tác dụng này là do thành phần resveratrol.

Tác dụng kháng khuẩn: Nước sắc Dây gắm có tác dụng ức chế Pseudomonas aeruginosa (hay còn gọi là Trực khuẩn mủ xanh).

Tác dụng chống co thắt phế quản: Tiêm chất chiết xuất từ Dây gắm cho chuột thí nghiệm với liều 0,1mg/kg thể trọng thấy có tác dụng chống co thắt phế quản (bình suyễn). Kết quả thực nghiệm cũng cho thấy nước sắc Dây gắm có tác dụng chống khó thở (bình suyễn) và giảm ho nhẹ. Tác dụng bình suyễn do hoạt chất dl-demethylcoclaurin hydrchlorid quyết định.

Tác dụng với bệnh gút: Theo đề tài “Đánh giá tính an toàn và tác dụng điều trị bệnh Gút của Cao Dây Gắm” (Đặng Thị Như Hoa, Nguyễn Nhược Kim – Bệnh viện Y học cổ truyền Yên Bái, Đại Học Y Hà Nội) cho kết quả của Cao dây gắm với bệnh gút:

– Giảm triệu chứng sưng nhức, nóng ran ở các khớp mà không cần phải dùng thuốc giảm đau, hạn chế lệ thuộc thuốc giảm đau.

– Giảm chỉ số acid uric máu.

– Bồi bổ, tăng cường chức năng gan, thận giúp thận khỏe hơn để đảm nhận tốt nhiệm vụ đào thải acid uric qua thận.

– Tăng khả năng đào thải acid uric theo đúng cơ chế sinh học.

– Các hoạt chất trong Cao Gắm tác động hòa tan các tinh thể Urat thành phân tử nhỏ để đào thải trở lại máu qua các mao mạch và cuối cùng thải ra ngoài cơ thể theo đường tiết niệu

Tính vị, công năng

Dây gắm có vị đắng, tính ôn, có tác dụng khu phong, trừ thấp, hoạt huyết, tan ứ.

Tác dụng chữa phong thấp đau nhức xương, rối loạn kinh nguyệt, rắn cắn. Nhân dân còn dùng dây gắm sắc nước uống làm thuốc giải độc, ngộ độc và chữa sốt, sốt rét.

Liều dùng 15-30g dưới dạng thuốc sắc hoặc ngâm rượu.

Ở Trung Quốc, rễ gắm được dùng chữa bệnh hạc tật phong (bệnh sưng đau đầu gối).

Các bài thuốc có dây gắm

1.   Chữa tê thấp, đau nhức gân xương

Rễ gắm, rễ rung rúc, vỏ cây hoa giẻ, vỏ thân ngũ gia bì chân chim mỗi thứ 80g, rễ bướm bạc, rễ tầm xuân, rễ bưởi bung, rễ sâm nam, rễ cỏ xước, rễ ô dược, tầm gửi cây dâu, rễ bạch đồng nữ, rễ xích đồng nam mỗi thứ 40 g, rễ chỉ thiên, cỏ roi ngựa mỗi thứ 20g. Thái nhỏ, phơi khô, ngâm rượu, uống mỗi ngày một chén.

2.   Chữa kinh nguyệt không đều, đau bụng kinh

Rễ gắm 20g, ích mẫu 20g, lá đuôi lươn 15g, nhân trần hoặc bồ bồ 15g, bạch đồng nữ hoặc xích đồng nam 15g, nghệ đen 10g, tất cả phơi khô, thái nhỏ, sắc với 400ml nước còn 100ml, chia làm 2 lần uống trong ngày.

Kết luận

Gắm là loại cây mọc hoang, vỏ thân có sợi dai, thường sử dụng làm chạc, bện thừng, đan túi, đan lưới hay làm nguyên liệu cho ngành dệt. Lá có thể sử dụng như rau ăn. Hạt có thể rang lên ăn, ép lấy dầu hay ủ men chế thành rượu; Dịch có thể sử dụng làm nước giải khát. Rễ được dùng chủ yếu làm thuốc. Nhìn chung tất cả các bộ phận của cây, đều có thể sử dụng làm thuốc chữa bệnh. Tiếc rằng, tiềm năng của loài cây quý này vẫn chưa được khai thác triệt để, cần phải có nhiều nghiên cứu khoa học hơn nữa về tác dụng của Gắm.