Sơ lược

Thương Truật còn gọi là mao truật, xích truật, nam thương truật.

Tên khoa học: Atractylodes lancea (Thunb.) DC. (Atractylis lancea Thunb.).

Tên nước ngoài: Swordlike atractylodes (Anh)

Họ khoa học: Họ Cúc – Asteraceae (Compositae).

Mô tả cây

Cây nhỏ sống lâu năm, cao 30-17cm, có rễ phát triển thành củ, to nhỏ không đều, xếp thành chuỗi. Thân mọc thẳng đứng, ít phân nhánh. Lá mọc so le, dai, gần như không cuống hoặc có cuống rất ngắn. Lá ở phía gốc chia 3 thùy, nhưng cắt không sâu, hai thùy 2 bên không lớn lắm, thùy giữa rất lớn. Lá phía trên thân hình mác, không chia thùy dài khoảng 4cm, rộng 1-1,5cm. Mép lá đều, có răng cưa nhỏ, nhọn.

Cây thương truật

Cụm hoa nhỏ và mảnh, hình đầu mọc ở đầu cành, tổng bao do 5-7 lớp như ngói lợp, lá bắc có phiến dài và lông mi, dưới cùng có một lớp chia rất nhỏ. Hoa hình ống, đơn tính hoặc lưỡng tính, tràng hoa màu trắng hay tím nhạt, phiến chia 5 thùy xẻ sâu, 5 nhị (có khi bị thoái hóa), nhụy có đầu vòi chia hai, bầu có lông mềm, nhỏ. Cụm hoa Thương truật nhỏ và gầy hơn cụm hoa Bạch truật.

Cụm hoa thương truật

Quả thương truật là dạng quả khô.

Quả khô Thương truật

Phân bố, sinh thái, thu hái

Thương truật có nguồn gốc ở Đông Á, và được trồng lâu đời ở Trung Quốc. Nhật Bản, Đài Loan. Tại Trung Quốc, thương truật mọc ở Giang Tô, Hồ Bắc, Hà Nam, loại của Giang Tô được coi là tốt nhất.  Từ trước đến nay, ta vẫn phải nhập của Trung Quốc. Năm 1973, viện Dược liệu đã nhập thương truật của Trung Quốc để trồng ở Sa Pa nhưng bị mất giống. Đến năm 2000, giống thương truật được nhập lại để trồng và cây đã phát triển tốt, đã thu được hạt giống, nhưng chưa phát triển đủ để tự túc được.

Thương truật là cây ưa ẩm và ưa sáng, thích nghi cao với những vùng có khí hậu ẩm mát quanh năm, nhiệt độ trung bình dưới 20ᵒC. Cây con mọc từ hạt hay từ củ vào đầu mùa xuân, sinh trưởng nhanh trong mùa hè, ra hoa quả nhiều và toàn bộ phần trên mặt đất sẽ tàn lụi vào mùa đông.

Có thể mùa thu hoạch vào mùa xuân hay thu, loại thu hoạch vào các tháng 7-8 được coi là tốt hơn. Đào về, rửa sạch đất, cắt bỏ rễ con, phơi hay sấy khô.

Bộ phận dùng

Bộ phận dùng là thân rễ đã được loại bỏ rễ con, rồi phơi hay sấy khô. Dùng nguyên hoặc sao với cam.

Rễ củ tươi thương truật

Mô tả dược liệu

Thương truật giống như chuỗi hạt không đều hoặc hình trụ tròn nối đốt nhau. Thường có dạng cong, nhăn, lớn nhỏ không đều, dài 3-10cm, đường kính khoảng 1-2cm. Mặt ngoài màu nâu xám, có vân nhăn và cong chạy ngang, có vết thân cây, vết rễ con.

Dược liệu thương truật

Chất cứng chắc, dễ bẻ gãy, chỗ gãy màu trắng vàng hoặc trắng xám. Mùi thơm, đặc biệt nồng đặc, vị hơi ngọt, cay và đắng. Bột dược liệu màu nâu.

Thương truật thái phiến

Thành phần hóa học

Trong thương truật có tinh dầu, trong tinh dầu thành phần chủ yếu là atractylola và atractylon. Tỷ lệ tinh dầu trong thương truật khác nhau ở từng vùng, dao động từ 1-9% tinh dầu.

Thân rễ thương truật cũng chứa glycoside kali atractylat.

Ngoài ra thương truật còn chứa các polysaccharide là thành phần có hoạt tính sinh học.

Tác dụng dược lý

Tác dụng lên hệ thần kinh: Trông một nghiên cứu trên động vật cho thấy, liều nhỏ tinh dầu của thương truật có tác dụng tĩnh, đồng thời xúc tiến cơ năng phản xạ của tủy sống, nhưng nếu dùng liều cao có tác dụng ức chế trung khu thần kinh rồi đến chết do ngừng hô hấp

Kháng khuẩn: Thương truật có tác dụng ức chế đối với một loại vi trùng gây bệnh ngoài da tương tự Bạch Truật.

Tác dụng lên đường huyết: Glycoside kali atractylat trong thương truật có tác dụng trên đường huyết, lúc đầu gây tăng, sau đó gây hạ đường huyết có thể đến mức co giật.

Tác dụng miễn dịch: Thương truật có trong thành phần bài thuốc của Nhật Bản có hoạt tính kích thích miễn dịch.

Tính vị, công năng

Theo đông y thì thương truật vị khổ (đắng), tân (cay), khí liệt (mạnh) quy vào hai kinh tỳ và vị.

Có tác dụng bổ, lợi tiêu hóa, trừ phong thấp.

Công dụng, chủ trị

Thương truật được dùng trị khó tiêu, tiêu chảy và làm thuốc bổ.

 Thương truật có khả năng hạ thấp lượng huyết đường quá cao, có thể dùng trong bệnh huyết đường , còn dùng trong triệu chứng tinh thần không phấn khởi, chân tay không có lực và cũng có tác dụng bổ dạ dày, giúp tiêu hóa. Có thể xông hun để tiêu độc trong nhà, chống sâu bọ.

Trong Y học cổ truyền Trung Quốc, thương truật được dùng làm thuốc trị phù, trị ho, giúp ăn ngon, trị đái tháo đường, viêm dạ dày, viêm ruột, thấp khớp, nhức đầu.

Liều dùng 8-20g/ngày dưới dạng thuốc sắc.

Bài thuốc có thương truật

1.   Chữa đau nhức các khớp, các cơ, vận động khó, tê bì:

Thương truật 12g, ý dĩ 16g, hoàng kỳ, đảng sâm, mỗi vị 12g, ma hoàng, ô dược, quế chi, khương hoạt, độc hoạt, phòng phong, xuyên khung, ngưu tất, mỗi vị 8g, cam thảo. Sắc uống ngày 1 thang.

2.   Chữa thấp khớp cấp tính

Thương truật (sao vàng) 600g, hoàng bá 300g, cam thảo 100g, tán bột, rây mịn. Người lớn ngày uống 20g, trẻ em 10g, chia 2 lần.

3.   Chữa thấp khớp mạn tính

Thương truật (sao vàng), quế chi, mỗi vị 200g, hắc phụ chế, cam thảo, mỗi vị 160g, ma hoàng, tế tân mỗi vị 80g, tán bột, rây mịn. Người lớn ngày uống 20g, trẻ em 10g, chia hai lần.

4.   Chữa viêm đa khớp dạng thấp tiến triển

Thương truật, phòng phong, bạch thược, quế tiêm, mỗi vị 12g, ma hoàng, cam thảo, hắc phụ chế, mỗi vị 8g. Sắc uống làm 3 lần trong ngày, mỗi tuần uống 3 thang. Không dùng cho bệnh nhân lâu ngày suy nhược, sốt cao hoặc bệnh nhân thấp khớp cấp.

5.   Chữa đau lưng cấp do co cứng các cơ

Thương truật 8g, xuyên khung 16g, phục linh, ý dĩ, mỗi vị 12g, can khương, quế chi mỗi vị 8g, cam thảo 6g, sắc uống ngày 1 thang.

6.   Chữa cảm mạo do phong hàn

Thương truật 6g, xuyên khung, bạch chỉ, sinh địa, hoàng cầm, mỗi vị 8g, khương hoạt, phòng phong, tế tân, cam thảo mỗi vị 6g. Sắc uống ngày 1 thang.

Thận trọng, độc tính

Thương truật là vị thuốc khá an toàn, tuy nhiên, theo Đông y, không dùng trong các trường hợp âm hư nội nhiệt, biểu hư, nhiều mồ hôi, đại tiện táo bón.

Kết luận

Thương truật là vị thuốc quý an toàn và nhiều công dụng. Tùy thuộc vào tình trạng bệnh mà cách dùng, liều lượng và thời gian dùng thương truật ở mỗi người khác nhau. Do đó, bệnh nhân nên tham khảo ý kiến thầy thuốc trước khi sử dụng thuốc điều trị bệnh.